"HER Çİ BI EŞQé WELATİ DEST PéYKERD"

Nadire Güntaş Aldatmaz – Zelal Mevlütoğlu

BasNûçe / Enqere - No hewte ma Kadîr Buyukkayayî de qisey kerd. Kadîr Buyukkaya hunermendode zaf muhîm o. Deyîrbaz o, şaîr o, hîkayenuştox o, romannuştox o… Yanî her caye hunerî de nameyê eyî esto labelê ma nê rojanê pêyenan de nameyê eyî bi albumê Mikaîl Aslanî zaf heşna. Kadîr Buyukkaya û Mikaîl Aslanî pîya yew albumo zaf weş viraşt û ma derheqê no albumî de persayî înan zî cewab da. No hewte ma bi roportajê Kadîr Buyukkayî dest pêkenîme.

Nê rojan de nameyê to bi albuma Mikail Aslanî “Vengê Royî” ameye rojeve. Labelê peynameyê to şarê ma peynameyê Necmettîn Büyükkayayî ra nas keno. Xora şima zî bi no albumê xo, o yad kerdo. Ti wazena hem xo hem zî Necmettin Büyükkayayî bidayê naskerdene?

Raşt o, ez û Necmettin Büyükkaya ma dezayê pê yê.  Yanî pîyê ma birayê jewbînî yê. Xortîye de çar serrê min bi Keko Necmettîn ya ravêrdî  (1976-1980). O merdim qandê min a rêber û mamosteyêno zaf gird û erjîyaye bi.  Ez rêbereya ey de zaf cayan geyrayî. Mi xeyré ey; xo,  şarê xo û dinya-alem şinasna. Ez ey kişta zaf çî musaya. Verdê 12 êlule de ma pîya vejîyayî tebere Kurdîstanî. O şî Swêd û ez zî ameya Hollanda. Dima sebî senîn nêbi şima zî pey zanê. O merdimo xurt û erjîyaye serra 1982 de sukda Amed de tepêşîya û serra 1984 de zîndanê Amedî de ameye kiştene. Badê kiştenda ey min timûtim xo hemverê ey de deyndar vîna û min waşt ez xizmetêno qijek (werdi) qandê ey bikera. Mi şîîrêna derge ey  ser o nusnê. Na şîîr kitabê min ê şîîran de ca girewt. Dima min çend cayan de çend maqaleyî zî ey  ser o nusnayî. Labelê bi nê çîyana zerrîya min nêkewt ca, nêbî honik. Aye ra ez û hunermendo erjîyaye deza Mîkaîl Aslan, ma weriştî no album viraşt û ma no album hedîyeyê Necmettîn Buyukkayayî kerd.

Album de deyîra ke bi nameyê “Ez Pawena” qandê Necmettin Büyükayayî ameya vatene. Na deyîre zaf bi hîssî ya. Hem qiseyê xo hem zî qeydeyê xo zaf tesîrin o. Huseno ke na deyîre de qalê ci beno kam o?

Tîya de Husên yew nameyode sembolîk o. Zaf Husênî mayanê xo ra cera bî û reyna zî nêagêray. Çimê zaf mayan raya lajanê xo pawite, zaf mayî bi hesreta lajanê xo merdî. Husêno ke ez qalê ci kena heme lajan temsîl keno. Mi na deyîre bi tesîrê lajanê nêagêreyan û mayanê paweyan nuşte.

To çi wext dest bi xebata kirmanckî/dimilî kerd?

Heta ez bîya hewt serre heyatê min dewêde Sêwregi de ravêrd. Dewda ma de pîlanê ma bi zarê dimilîya qiseyî kerdê. Ma vatê qey dinya tena dewa ma ya û na dewe de zî bi  dimilîya qiseyî benê. Çaxo ma  keyeyê xo bar kerd û ma ameyê suka Sêwregi ez hewt serre bîya û bêdimilî min sewbîna jew vatene  nêzanayê. Sêwregi de keyeyê ma de ma tena bi dimilîya qiseyî kerdê. Dima mekteb û kuçeyan de ez Tirkî û Kurmancî musaya. Wexto ez bîya heştês serre mi dimilî û Kurmancî sey pê ya zanayê. Qeçekîya xo de mi kalikê xo Xelîl dê Nofelî ra zaf estanikî eşnawitî. O westayê estenikan û deyîran bî. Ey deyîrî û estanika Sîyabend û Xecê, Mem û Zîn, Bişarê Çetoyî  zaf weş vatê. Ez şena vaja ke min tamê ziwandê xo û heskerdena edebîyatî kalikê xo ra girewt. Qandê ke ez bişa ziwanê xo rind binusa û weş biwana xortîya xo de kitabanê Keko Necmettînî ra min zaf îstîfade kerd. Kitabxaneyê ey de kitabê zaf erjîyayeyî estîbî. Xeyrê nê kitaban zaf resa bi min. O çax de qasê (hendé) îmkananê xo mi kitabê ke bi Kurdkî ameyîbînustiş mi zaf wendî. Nê çîyan hîmê ziwandê min rona û ziwanê awan kerd. Dima ez vejîyaya teber. Wexto ez ameya Hollanda, Keko Necmettînî Swêd û Sûrîye ra mektubê xo pêro  bi dîmilîya nusnayê.  Mi zî ey rê bi dimilîya cewab dayê. Xeyrê mektubanê Keko Necmettînî  mi dimilîya xo xeylêk aver berd. Mi Hollanda ra mektubê xo timûtim bi dimilîya riştê welat. Çunke maya mi jew qisa Tirkî nêzanayê. Qandê ke maya mi famkero mi mektubê xo pêro, ci rê bi dimlîya nusnayê. Mi bi no babeta dimilîya xo xeylêk aver berd. Û sewbîna zî mi tim waşt ez bi îmkananê xo yê şexsîya dimilîya xo aver bera. Labelê qandê raverberdişê dimilîya mi mekteban de perwerdeyêno taybet nêvînayo.

Ti çi wexto deyîran rê qise nusena, muzîk virajena? Derheqê muzîkî de to wendo? Çike hem nuştene hem zî beste viraştene karê huner û zanayîşî yo.

Tarîxê destpêkê nusnayîşê min zaf kan nîyo. Meraqê min nuşnayiştê çîrok û romanî ser o verîna ra estbi. Ez nê çîyan ser o zaf xebitîyaya. Dima mi vîna ke nuşnayişê estanik û romanan qet rehat nîyo. Dima mi dest bi nuşnayiştê şîîranê Tirkî kerd. Mi ewna no kar zî mi mird nêkeno. No fin mi verê xo da şîîre û muzîkê zazakî û ez ser o xebitîyaya. Mi vîna ke nuşnayişê şîîrê zazakî xerîbîye de seba rihê mi rê sey (zey)  dermanî yeno. Aye ra yo mi giranîya xo da muzîkî ser. Labelê ez ney zî vaja ke bi ziwandê Tirkî ya şîîre û estanikî nusnayîşî min zî hana dewam keno. Jew fin ez bi zarê Kurmancî ya zî şîîrî nusnena. Lê şîîrê ke ez bi Kurmancî ya nusnena nînê qalib dê muzîkî ro. Qandê muzîkîya tena bi zazakî şena şîîrî binusa. Ez şima rê ney eşkera-eşkera vaja ke mi qandê perwerdebîyena muzîkî ya qet cayêk de perwerde nêvînayo.  Çîyo ke ez musaya û zana  mi  pêro  heskerdişê şarê xo û  welatê xo ra bander bîya. İmkanî nêkewtî min dest ke ez perwerdeyê muzîkî bivîna. Lebelê ez zaf tayn saz û zaf tayn zî pîyano cenena. Mi zaf finî waşt ke ez saz û pîyanoyî ser o xo raver bera lê fersend nêkewt mi dest.

Vengê Royî ra avêr yew xebata albuma to esta? Yan kî zobî kesî besteyanê to ra album viraşto, yew deyîra to albumê xo de vata?

Nê. Wardê (verdé) albumdê “Vengê Royî”di cayêk de şîîrê min vila nêbîyê. ”Vengê Royî” xebata min a sifteyîn a. Şima ê raştî perskerê min  bi xo zî nêwaşt şîîrê min cayêk de vila bibê. Tim mi va “wa vinder o”. Tayê hunermendan ê ke dost ê, zanayêne ke ez şîîrê  zazakî nusnena. Nê hunermendan ra taynen waşt şîîranê min bikerê deyîrî û dekerê CD. Labelê min nêwaşt. Mi tim va “wextê ci nî yo”. Mi waşt ke şîîrê min bibê bîyayeyê.

Ma zanê ke ti Hollanda de ciwîyenî. Welat ra dûrî de to senî kulturê xo muhafeze kerd? Tekilîya to bi welatî esta?

Raşt o,  serra 1979 de sebebanê sîyasîyan ra ez ameya Hollanda. No hîris û şeş serrî yo eza Hollanda de cuya xo dewam kena. Çaxo merdim welat ra dûrî, xerîbîye de maneno, merdim hesretê welatî anceno. Welatî ra dûrî mendene,   şewat û heskerdena welatî  zerrîda kesî de kena gird û xurt. No şewat û hesretê welatî beno sebeb ke merdim bi çar destana bipêşîyo kulturdê xo ra. Ê ke welatî ra nêkewnê dûrî qedr û qîymetê welatî û kulturî nêzanê. Hesret û welatî ra dûrîmendiş beno sebeb ke merdim ziwan û kulturdê xo ra vêşî hesbikero. Hewtês serrî min nêeşka şira welat û bêra. Labelê dayene û girotena min welat ra qet qut nêbî. Dima îmkanî virazîyayî  û ez şîya welat ameya. Nika têkilîya  min welatî ya xurt a.

Naye ra tepîya sewbîna projeyê şima (ti û Mikaîl) estê? Eke estê ti eşkenî ma rê qalê projeyanê şima bikerê?

Kar û xebata “Vengê Royî”  di  serrî ramite. Ez û Mikaîl ma  birastîye zî xeylêk qefelîyayî. Aye ra ma nika nêwazenê çîyêk vajê. Labelê merdim bêproje nêbeno. Nika mi dest hendê çar albuman malzeme esto. Şîîrê zaf mezbutî  mi dest de resay pê. Muzîk û besteye nê şîîran terefê mi ra virazîya yê. Deza Mîkaîl ci rê wayîr bivejîyo ma eşkenê meşt zî dest bi albumêndo newe bikerê. Lê lazim o ma verî goşdarîya çorşmeyê xo bikere, ka miletê ma qandê “Vengê Royî”se vano, se nêvano. Dima ma do xo rê  rayîrêk ronê. Labelê merdimo hunermend bêproje nêbeno. Labelê ez wazena ney vaja ke ez zaf wazena  ke Deza Mikaîl Aslan projeyanê mi ra dûrî nêmano.

Winî aseno ke teberê muzîkî de kî xebatê to estê, ti şîkîna tenê qalê xebatanê xoyê bînan bikerê?

Ez bi tirkî zî şîîrî nusena. Kitabê min o sifteyîn bi namedê “Geceden Sabaha Şiirler” verê ney hîrê mengî İstanbul de vejîya. Hendê kitabêna şîîrê min resayê pê. Sewbîna ez bi tirkî mesel û maqaleyî nusnena. Nê çîyê ke ez nusena keyepelê “Sîverek’in Sesî” û tayn cayanê bînan de vila kena. Di heb kitabê min kene çapbibê. Nê her di  kitabî zî mi bi ziwanê tirkî ya nuştê. Bi Kurmancî ya zî min taye çî nusnayê. Çend şîîre û maqaleyên min ê bi zarê Kurmancîya nusîyayê estê. Û sewbîna zî romanêk mi dest esto. Mi hendê 230 rîpelî nûşto o û hendê 100 rîpelî zî mendo.  Sewbîna sereyê mi de projeyêna zaf cîdî esta. Ez wazena heyat û xebata deza de xo Necmettîn Buyukkayayî ser o çîyêk binusna. No projeya seno roman zî bo, bîyografî zî beno. Ez naşt-aşt ra malzeme arêdana. Û mi xeylêk malzeme jî vera pê ardo. Ma do şîîre û muzîk ra zi fek vera nêdo.

Kek Kadîr, ma nika şermayeyî ke çira heta nika ti nas nêkerda. Gureyê toyê hende erjayayî estê la heta nika xebera ma çin bîya. Naye ra tepîya goşê ma to der ê, wa xebera to bibo. Keko ma merax kenî fikirê “Vengê Royî” senî vejîya? Ti û Mîkaîl Aslan senî ameyî pêhet?

Ma senî ameyî pê hete? Bi rastîye no pers ra hîrê romanî vejîyenê. Taye rast ameyîş, taye tesaduf û taye zî geyrayîş. Çaxo ke mi dest de xeylêk şîîrî resay pê, mi waşt ke ez nînan bi babetêna beşe kera. Mi kar û xebata Mikaîl Aslanî dûrî ra zanayê. Labelê min, o merdim bi xo nêşinasnayê. Rojêk ez û merdimêna  tesadufî raştê pê amey û ma bî dostê jewbînî. No merdim dêrsimij bî, name zî Ail Heyder bî û deza Mikaîl nêzdî ra şinasnayê. Rojêk min nê embazî rê behsê şîîranê xo kerd, ey zî mi rê behsê dostê xo Mîkaîl Aslanî kerd. Bi no babeta, mi xo resna Mikaîl Aslanî. Dima rojêk deza Mikaîl Aslan û çend embazandê xo ya ameyî Hollanda û keyeyê ma de bî meymanê ma. Mi înan rê çend şîîrê xo wendî. İnan zî zaf rind vînayî û şîîrê mi ecebnayî. Dimayê  ci bi xo ame. Ez şîya Frankfurt û mi deza Mikaîlî rê diwês deyîrî wendî. Deza Mikaîlî nînan ra des hebî weçînayî û ma dest bi xebat kerd.

Namê albumî deza Mikaîl Aslanî na pa. Ey va wa nameyê albumî “Vengê Royî” bo. Min zî va “ sere û çiman ser”  û rastîye zî no name zaf bi albumî ame.

Wextê viraştena albumî de û wextê heme xebatanê şima de yewbinî famkerdene de problemî vejîyayî? Ti zî zana fekê kirmanckî mintiqa be mintiqa vurînê.

Kar û xebata mi û deza Mikaîlî ya nêzdîyê  2 serrî dewam kerd. Ma 2 serrî pîya xebitîyayî. Mesela yewbînan famkerdene de ma raştê yew  promlemî nêameyî. Wete ra ma de qet problemî nêvejîyaye.  Wexto ez û deza Mikaîl ma amê pê hete, zaf finî ma pîya zazakî/kirmanckî qiseyî kerdê û ma zaf  yewbînan ra fam kerdê. No xusûs de mi zî û deza Mikaîlî zî xo rind resna bi. Aye ra ma qet zehmetîye nêante. Ez şena vaja na xebata albumî de ma zazakîya xo zî aver berde. Min Zazakîya xo kerd nêzdîyê zazakîya Dêrsimî, zazakîya deza Mikaîlî zî bi nezdîyê zazakîya Sêwregi. Çîyo ke mi xebata nê albumî ra yanî “Vengê Royî” ra famkerd, eke şarê Sêwregi û Dêrsimî şeş mengî pîya werzê û roşê ê do pîya weş-weş qisey bikerê û orteyê înan de qet meselaya ziwanî nêmanena.  Lazim o ez ney jî vajî kî bi deza Mikaîlî ya xebitîyayîş qandê min şans û sûdêno gird bi. Ez zaf bi şans bîya ke mi o merdim şinasna. Mi heyatê xo de merdimêno wina nerm, kîbar û mutewazî nêvînabî. Qandê albumîya ez zaf finî şîya Frankfurt û ameya. Zaf finî ma pîya roniştî û bi saetana pîya qiseyî kerdî. Ê jew fin ez nêşikînaya û jew fin qisaya mi nêvist erd. Mi se va êy va “beno”. Fikr û ramanê ma jew bi jew ameyî ro pê. Ney ra min famkerd ke kişta genetîkî ra zî Mikaîl nêzdîyê pîlandê ma yo û nê çîyan zaf kêfê min ard. Ez û Mikaîlî ya ma jew hefte Sêwregi û Dîyarbekir de pîya mendî. Nê sukan de ma beşdarê çend konser û bernameyan bî. Mikaîlî bi qisandê xo ya, bi hereketandê xo ya zerrîya şarê ma qezenç kerd. Ey kar û xebata “Vengê Royî” ra xo rê pay û payeyêndo hurdî nêvete. Heme çî ard sifredê mi ser o rona û mi rê kerd mal. Nê xusûsîyetê însanî welatê ma de zaf kêmî mendê. Qandê min a deza Mikaîl tena hunermendêno gird nîyo, o eynî wext de Derwêşêkê nê zemanî yo.  Aye ra ez wazena jew çî vaja: Şarê ma xeyrê Mîkaîl Aslanî bî wayîrê albumêno rindekî. Labelê ez xeyrê nê albumî bîya wayîrê dost û embazêno sey Mikaîl Aslanî. No çî qandê min a qezencêko zaf gird o.  Çend rind o ke mi deza Mikaîl Aslan nêzdî ra şinasna û ey a xebityaya.

Şarê ma ke qeyret bikero yewbinî fam keno labelê seba çapemenîye yew ziwanode standart kî lazim o. Derheqê xebata standardîzasyonê kirmanckî/dimlî de ti senî fikirîyenî?

Lazim o ke kar û xebat bêro kerdene. Dewleta Tirkîya ke hezar serrî tarîxê ci esto, hîna zî problemê xoyê ziwanî hal nêkerdo. Taye dewletandê Ewropa de hîna alozîya ziwanan esta. Ez wazena vaja ke mesela ziwanî û hal kerdene ci çiyêno rehat nîyo. Hewceyîya merdimandê zanayan esta. Gerek ma wayîrê sebrêko hîrayî bibê. Tehamulê pê  bikerê. Gerek ma bizanê ke vatene û qiseyê ma tena rast nîyê.  Ma ra kamî yê rast qisey kena, kamî yê çewt qalî kenê, ney rê rojan mîyan de ma nêşenê qerar bidê. Taye çîyan ma gerek wext û zemanî rê veradê.

Derheqê halê kirmanckîyo ewreyen û derheqê edebîyatê kirmankî de ti çi fikrîyenî?

Bêşik halê zazakî yan zî kirmanckî halêko rind nîyo. Zarê zazakî wextêno zaf derg bêwayîr mendo. Kesî dest nêeşto nê ziwanî. Wext û zeman ravêrdo û ziwan ameyo vîrakerdene. Kişta Dêrsimî de xeyrê koyan, hunermendan û sazbendan ziwanê ma taye linganê xo ser o vinderto. Labelê kişta Sêwregi û cayandê bînan ziwanê ma cêser kewto. Nê serranê dimayênan de zaf cayan de çîyê rindî yê benê. Labelê xeterî û talukeyî hîna orte ra nêweriştê. Roşenbîranê ma hîna  xo mîyan de dezgehê mezbûtî nêviraştê. Mesela zazakî de ma gerek xo  zaf bidejnê (bitewné). Kam senî nuseno wa binuso, lazimo kes xo kesî ser ra nêvîno. Rastîya rastî do dima bivejîyo orte. Lazim o ma ra taynî şîîrî, taynî estanikî, taynî romanî û taynî zî çîyanê zanistî binusnê. Û ma pêro zî yewbînan rê hurmet bikerê. Û ancax bi no babeta ma şenê serkewê.

Ma wazenîme ke tenê zî heqa deyîran de bipersîme. Deyîran ti senî nusena? Hîkayeya înan esta yan zî ti “Fatima” nas kena? Çi tekilîya şima esta?

Bêşik hîkayeya heme deyîranê mi esta. La nê hîkayeyî hîkayeyê her kesî yê. Heyatê heme xortan de yew Fatima esta yankî estbîya. Mesela deyîra “Şewra” de sîtem esto, serewedartiş esto, qehir esto, terk kerdene esta… “Gul Çîçega Na Welatî” de kî wefa esta, bêkesîye esta… Nê hîssî her kesî de estê, coka nê deyîrî goşan rê weş yenê. Coka her kes hetê ra zî hîkayeya xo goşdarî keno.

Derheqê qiseykerdiş û avêrberdişê ziwanî de wendoxanê ma rê qiseyêde to ke esto û wazena vajêrê, kerem ke.

Ez wazena wendoxanê ma rê ney vaja: Wa ma qîymet û rûmetê ziwandê xo bizanê. Ziwanê şarî nêbenê ziwanê kesî. Eger qîymetê may û pêrdê ma, rûmetê kal û pîlandê ma, ma hete de esto, lazim o ma qîymetê ziwandê xo zaf bizanê. Mi bi serrana mektebandê tirkan de wend, ez serrana welatandê xerîban de menda, ez babet-babet ziwanî musaya, labelê ez nêşena ziwandê şarîya deyîrî û lawikî viraza û vaja.  Ez tenya şena jew ziwanîya deyîran û lawikan ser o bixebitîya,  o zî ziwanê marda (maya) min o. Ziwanê maye , ziwanêno pîroz o. Lazim o ma ey rê wayîr bivejîyê. No kardo pîroz de ez heme dost û embazan rê serkewtene wazena. (BasNûçe) / (r.s)